In september 1973 verscheen bij de Amsterdamse uitgeverij de Bezige Bij de roman Dubbelspel van Frank Martinus Arion (geb. Curaçao, 17 december 1936). Nu, vijftig jaar nadien, wordt het boek nog steeds gelezen en is tot op heden in druk verkrijgbaar. Dubbelspel leeft voort, terwijl voor de auteur op 28 september 2015 de tijd stilstond (lees mijn eerdere column over Frank Martinus Arion hier).
De afgelopen vijftig jaar werd de roman veelvuldig geprezen en kreeg opmerkelijk veel aandacht. Gegeven de taal waarin Martinus Arion schreef, heeft de Papiamentstalige context waarin de auteur opgroeide, weinig belangstelling getrokken. Toch heeft ‘het verhaal van een verbazingwekkend wereldrecord’ kunnen voortbouwen op invloeden uit die eilandelijke omgeving die een sterk rooms-katholiek gewicht had.
Uit eigen kring
Het zal niemand ontgaan dat de roman een duidelijke boodschap meegeeft, meer in het bijzonder met het afsluitende hoofdstuk. In de eerste helft van de vorige eeuw schreven Willem Kroon, Manuel Fray en Miguel Suriel de nodige Papiamentstalige romans die een uitgesproken moraal verkondigden, zij het van een rooms-katholieke snit. Van dat katholicisme zou Dubbelspel afstand nemen, maar de roman bedoelt wel degelijk een heldere les mee te geven.
Ook al had Martinus Arion zijn lager- en middelbaar onderwijs aan de missie te danken, haar gedachtegoed lijkt buiten de roman te blijven. Het afsluitende hoofdstuk bepleit de op- en uitbouw van coöperatieven, waarbij geknipoogt wordt naar het socialisme en ‘Afrika’. Met name door de zogeheten ‘wenkel di pader’ waren coöperatieven juist door de missie gepropageerde arbeidsorganisaties.  Hieraan was vooral de naam van pater Stephanus van de Pavert verbonden. Deze pater onderkende ook het belang van toneel, liederen en gedichten om ‘zijn’ volk te bereiken. De bundel Trenza litterario [Literaire streng] (1916) behoort tot de vroegste Papiamentstalige letteren.
Het rooms-katholicisme kon overigens ook met kracht worden gekritiseerd vanuit eigen kring. Hiervan getuigen pamfletten en artikelen van Medardo de Marchena en de reeds genoemde Willem Kroon; reeds vóór de Tweede Wereldoorlog (lees hier meer over Medardo de Marchena). De Marchena was ook de activist die nadrukkelijk pleitte voor een onvoorwaardelijke waardering en rechtvaardiger wetgeving voor vrouwen. Martinus Arion droeg zijn roman op ‘aan vrouwen met moed’.
Eigenschappen
Dubbelspel kon aanhaken bij aangelegenheden die op de eilanden niet onbekend waren: op verhalende wijze lezers de les lezen, de promotie van coöperatieven, afstand nemen van de alomtegenwoordige missie, de goedgunstige waardering van vrouwen in de samenleving. Deze issues mochten bekend en zelfs vertrouwd zijn, maar daarmee is niet gezegd dat er ook naar geleefd werd.
Martinus Arion wist maar al te goed dat vele nazaten van de slaven deze en andere belangwekkende kwesties niet serieus namen en er al helemaal niet naar leefden. Juist dát kreeg met de roman de volle aandacht. Wat is er nodig om tot een samenleving te komen, die zich daadwerkelijk zal weten te verlossen van armoede – zowel in materiële als immateriële zin? In de roman wordt de oplossing belichaamd door Janchi Pau en (bovenal) Solema. De andere ‘spelers’ overleven het niet, verdwijnen in het gevang of geheel uit het zicht.
Janchi en Solema hebben de eigenschappen waarmee de beoogde samenleving gerealiseerd zou kunnen worden: wilskracht, ijver, verstand, doorzicht, zelfbeheersing en gemeenschapszin. Alleen met een bundeling van deze kwaliteiten kan de emancipatie zich verder uitrollen.
Slavernijverleden
Het optimisme dat Dubbelspel uitstraalt, heeft zich vooralsnog niet praktisch vertaald in een rechtvaardige samenleving voor de nazaten van de slaven. Dit doet niets af aan de boodschap van de roman. Die vormt nog steeds een intrigerende bijdrage aan de huidige discussie over het slavernijverleden. In menig opzicht verwoordt Dubbelspel een substantieel andere visie op emancipatie dan er nu wordt verkondigd (lees meer hier).
Met het recentelijk aanbieden van excuses door premier Rutte en koning Willem Alexander werd er een komma geplaatst, waarna er daadwerkelijk aan ‘herstel’ begonnen zou kunnen worden. Hiertoe dient een honderden miljoenen verslindende campagne te worden uitgerold om de nazaten en, bovenal, de blanke bevolking bewust te maken van het slavernijverleden en de fnuikende doorwerking ervan. Een ideologisch, wetenschappelijk en kunstzinnig geschoolde elite ‘van kleur’ is aan de slag gegaan om het een en ander te realiseren voor de veronderstelde hedendaagse slachtoffers van het slavernijverleden.
Krachtdadig
Met Dubbelspel krijgen we een fundamenteel andere visie op wat er gaande is en wat er zal kunnen c.q. moeten gebeuren. Martinus Arion laat het licht schijnen op krachtdadige actoren die zélf het heft in handen nemen en  niet wachten tot een of andere witte bestuurder excuses, een museum en een zak met geld aanbiedt.
De nazaten van slaven worden ook niet over één kam geschoren door op hen  een ‘gemeenschappelijk’ slavernijverleden te plakken. De nazaten worden getekend als mensen van vlees en bloed, waarvan de nodige worden gekenmerkt door (zeer) verwerpelijke eigenschappen. Die verdwijnen in het gevang of komen aan hun eind.
Er zijn nazaten om een voorbeeld aan te nemen en dat zijn mensen, zoals Janchi en Solema, die al volop aan de slag zijn gegaan. Zij ontlenen hun eigenwaarde niet aan hun slavernijverleden, maar aan het presteren dat zij nú doen. Ze behoren ook geen elite toe, maar de klasse van geschoolde vakmensen. Zij weten al wat de verdere emancipatie behoeft, zijn toekomst gericht en geen slaaf van het slavernijverleden.
Schaamte
Martinus Arion heeft een te rooskleurige toekomst neergezet in het afsluitende hoofdstuk. Hij heeft echter een realistisch beeld getekend van de nazaten van de slaven ruim honderd jaar na de afschaffing van de slavernij, zowel inzake hun tekortkomingen als hun begaafdheid en competenties. Emanciperen is werk in uitvoering en niet iets dat nog moet gaan gebeuren.
Eenvoudig is het emanciperen ongetwijfeld niet, daar is Martinus Arion evenzo realistisch over. Niet voor niets heeft hij de roman opgedragen ‘aan vrouwen met moed’. Hét voorbeeld is Solema. Is zij een vrouw met moed, omdat zij weggaat bij Manchi? Op zich dapper, maar nee, wat eraan vooraf gaat vereist moed: het trotseren van schaamte, d.w.z. de aanhoudende vernederingen en de beklemmende vrees voor nog meer vernederingen.
Geen roman heeft zo indringend de worsteling met schaamte getekend als Dubbelspel. Het is een helse inspanning om het hoofd te bieden aan de terreur van schaamte. Dat is een loodzware last, doordat de vernederingen je in het diepst van wie je bent raken en pijnigen, onuitwisbaar zijn en de angst voor meer pijn altijd weer de kop op kan steken.
Man met moed
Uit wat de biograaf van Martinus Arion, Mineke de Vries, inmiddels over het leven van de auteur publiceerde, weten we dat de jonge Frank ruimschoots schaamte-ervaringen opdeed. Hij lijkt mij goed geweten te hebben waarover hij schreef. Dat niet alleen, ook velen in zijn samenleving gingen (en gaan) eronder gebukt. Martinus Arion bracht het in beeld: de mate waarin schaamte huishoudt, de moeite om zich eraan te ontworstelen en de vereisten aan eigenschappen om een leefbare samenleving te vormen ondanks de terreur van schaamte.
Het lijkt mij niet teveel gezegd, dat juist dát in kaart brengen ‘een man met moed’ vereist. Martinus Arion stak de hand in eigen boezem, waarbij het ‘eigen’ vooral ook die van zijn Afro-Antilliaanse mensen betreft. Kom daar nu eens om in de pleidooien voor erkenning, excuses en herstel(betalingen)? De moed van Martinus Arion is dan ook een beduidend krachtiger emancipatoir handelen dan nu wordt voorgestaan.
Dubbelspel is een emancipatoire knaller. Het is te hopen dat de zwart-activistische elite de roman eindelijk eens gaat lezen.
Jos de Roo geeft in zijn Antilliaans literair logboek (Zutphen, 1980) een gedegen analyse van Dubbelspel, waarin de gekoesterde en verfoeide eigenschappen helder uit tevoorschijn komen. Voor een voorproefje van de biografie, zie Mineke de Vries, ‘De lieveling van de fraters; Het dubbelleven van Frank Martinus Arion’, De Parelduiker, jrg. 26 (2021), nr. 3.
Deze beschouwing komt voort uit een presentatie die door de auteur zaterdag 9 september 2023 werd gegeven in de Openbare Bibliotheek Den Haag, georganiseerd door Dutch Caribbean Book Club en deze bibliotheek.