Ik lees de brieven van Van Heutsz.

Voor mijn plezier.

Hij is belezen, intelligent, geestig en terzake. Het gáát ergens over. Daarbij heeft Van Heutsz temperament. Ik zie wanneer dat opvlamt, dan krast hij woorden door en maakt snoeiharde opmerkingen in de marge. Een beetje brief telt gauw tien, twintig kantjes. Hij is een schrijver. Het is proza, dat ook in de letteren thuishoort. Ik geef een enkele zin als voorbeeld:

"En al heb ik mij door het vele leed dat men van vele zijden getracht heeft mij aan te doen en de tegenwerking welke ik meermalen bestrijden moest, niet laten teneerslaan en al zal ik ook tot het einde toe op den ingeslagen weg blijven voortgaan, toch wil ik wel bekennen dat ik het oogenblik zal zegenen dat ik met fatsoen mijne betrekking in Indië zal kunnen neerleggen om mij uit het openbare leven geheel te kunnen terugtrekken en wat afleiding te gaan zoeken buiten het Land, welks bewoners in zoo grooten getale, de pers voorop, met zoo’n wellust getracht hebben mij te grieven en te smaden."

Hier spreekt een getergd man. Het is 1908. Hij is gouverneur-generaal van Indië, benoemd door de kroon,en hij voelt zich gelasterd en belasterd over zijn bewind. Daarvoor was hij gouverneur van Atjeh. Aldoor heeft hij last van de pers, van de beperkte budgetten die hij van de regering krijgt voor zijn militaire en civiele opdracht, aldoor vecht hij tegen de bureaucratie. Dat levert dit soort zinnen op: lang, ritmisch, woorden die als een peloton op je afmacheren. Honderden, misschien wel duizenden kantjes schreef hij. Militaire literatuur, Nederlandse literatuur.